NÉT ĐẸP TƯỢNG QUAN ÂM CỦA TRƯỜNG PHÁI GỐM BIÊN HÒA XƯA

            Trong Liên hoan Gốm phương Nam lần I tổ chức tại Khu du lịch Văn Thánh, khách tham quan trong và ngoài nước đặc biệt thích thú khi được chiêm ngưỡng nét đẹp tạo hình và màu men phong phú của những mẫu tượng Quan Âm thuộc dòng gốm Biên Hòa xưa.

            Bộ sưu tập độc đáo này của nhà sưu tập trẻ Nguyễn Thanh Chương, hiện là chuyên viên đô thị và môi trường, đã hơn mười năm mải mê theo đuổi duy nhất một chủ đề là tượng Phật giáo gồm nhiều chất liệu, riêng tượng Quan Âm gốm Biên Hòa xưa có khoảng 30 cổ vật.

            Gốm Biên Hòa, còn gọi là gốm Đồng Nai, tiếp nối truyền thống gốm Cây Mai (Sài Gòn) và gốm Lái Thiêu (Bình Dương) hình thành vào đầu thế kỷ XX từ khi có Trường Mỹ nghệ Đồng Nai (năm 1903). Năm 1923, ông Robert Balick từ Pháp sang làm hiệu trưởng và cùng vợ là bà Marie  Balick, tốt nghiệp Trường Gốm Limoges, phụ trách ban Gốm của trường. Có thể nói ông bà Balick là người đặt nền móng cho trường phái gốm Biên Hòa phát triển rực rỡ cho đến những năm 1960. Chính bà Balick đã lập nhóm nghiên cứu men phù hợp với thai (cốt đất) gốm Biên Hòa bằng nguyên liệu trong vùng như đá trắng An Giang (cái nôi của gốm Óc Eo), vôi Càn Long (Trà Vinh), đá ong đỏ Biên Hòa, tro (rơm, củi, trấu) và bột màu cobalt, để tạo nên màu men xanh đồng nổi tiếng của Biên Hòa.

            Số tượng gốm Quan Âm, với nhiều kiểu thức và đồ tượng khác nhau, mà anh Chương sởhữu, hầu hết là do những nghệ nhân là học trò của bà Balick chế tác. Họ phỏng theo những ảnh chụp tượng hoặc phù điêu các nữ thần và các vị Bồ Tát của Ấn Độ, Nepal, Tây Tạng, Trung Hoa, Nhật Bản… do bà Balick cung cấp để tạo mẫu, đúc khuôn. Điểm độc đáo ở các hình tượng này là tính sáng tạo của nghệ nhân.

Chiêm ngưỡng tượng Tara Quan Âm (H. 1), cao 62cm, với khuôn mặt xinh đẹp và phúc hậu của một thiếu nữ Việt Nam, chúng ta thấy ngài ngồi trên tòa sen, tay trái bắt ấn kiết tường – biểu thị điềm lành, khuỷu tay chống trên chân trái xếp bằng – biểu thị cảnh giới bồ tát của ngài, trong khi đó chân phải đặt trên một bông sen nở và tay phải tựa trên đầu gối chân phải với bàn tay xòe ra – biểu thị ban phát điềm lành cho thế gian. Nhìn mẫu tượng này, chúng ta có thể liên tưởng đến bức tượng đồng Tara Shyama (Tara Xanh), thế kỷ XII của miền Đông Ấn Độ (H. 1a), nhất là phần thân và tư thế ngồi gọi là tọa thức “thanh nhàn đế vương”. Theo Phật giáo Tây Tạng, Tara cũng là hiện thân của Bồ Tát Quan Thế Âm. Phổ biến nhất là Tara hình tướng Tara xanh lục và Tara trắng. Tượng gốm Quan Âm của nghệ nhân Biên Hòa mô tả ngài là một Tara xanh lục. Màu men Biên Hòa hết sức xứng hợp với hình tướng của ngài, nhưng đẹp nhất và sống động nhất là màu men da. Nếu chú ý đến đôi má ửng hồng và hai mi mắt được trang điểm men xanh từ đậm đến nhạt, tạo cho khuôn mặt một vẻ đẹp tự nhiên, thánh thiện, chúng ta mới thấy nghệ nhân tạo mẫu tượng này không những giỏi về kỹ thuật sử dụng màu men mà còn có tay nghề bậc thầy về… nghệ thuật trang điểm.

Cùng kiểu thức “thanh nhàn đế vương”, nhưng mẫu tượng Quan Âm (H. 2), cao 35cm, có dáng ngồi tự tại và… thoải mái hơn. Người tạo mẫu tượng này ắt hẳn đã chịu ảnh hưởng những bức phù điêu hay tượng đá thần Vishnu của Ấn Độ. Phần thân tượng cũng chỉ quấn một dải băng, đầu hơi cuối xuống, khuôn mặt bầu bĩnh với đôi mắt đang chăm chú nhìn xuống thế gian, bộ ngực căng tròn và gây ấn tượng nhất là bụng hơi tròn, thể hiện tính Mẫu theo tín ngưỡng của người Việt. Nhìn tổng thể, tượng vẫn toát lên vẽ thánh thiện nhưng lại gần gũi với giới lao động tay chân qua nước da men màu nâu đỏ không bóng, cũng là màu men đặc trưng của gốm Biên Hòa. Điểm đặc biệt của các tượng này là cách nghệ nhân tạo mẫu. Nhựng mẫu tượng gốm nhỏ, với tư thế ngồi chân co chân duỗi, thân tượng gắn liền với đế nhằm mục đích dễ chế tác, dễ làm khuôn và tiện lợi khi đưa vào lò nung. Nhưng với mẫu tượng này, nghệ nhân đã phá cách và theo chúng tôi đây chính là giá trị nghệ thuật của tượng.

           Một kiểu thức tượng Quan Âm gắn liền với lòng tin tuyệt đối của ngư dân Việt Nam là Quan Âm thủy ba (H. 3), cao 40cm, còn gọi là Quan Âm Nam Hải. Tượng được tạo thế ngồi nghiêng, không nằm trong khuôn thức thờ trong chùa, dáng vẻ bềnh bồng. Vẫn sử dụng men Biên Hòa cho chiếc áo choàng của tượng, và cả những gợn sóng, nhưng nghệ nhân đã “đã đi” dày men những chỗ cần thiết để tạo tính chất sinh động.

Gốm Biên Hòa không những nổi tiếng nhờ màu men xanh đồng, mà còn màu men nâu đỏ. Có thể so sánh hai mẫu tượng cùng một kiểu thức Quan Âm đề lam (tay mặt xách giỏ cá, tay trái cầm quyển kinh – một với áo choàng xanh đồng có những lớp khắc chìm vảy cá (H. 4), một với áo choàng nâu đỏ có những lớp khắc chìm nâu đỏ cùng màu nhưng nhạt hơn và không bóng (H. 5). Tất nhiên hai tượng này cùng một khuôn đúc, nhưng với hai màu men chủ đạo khác nhau, mỗi mẫu tượng một vẻ đẹp riêng.

            Nhóm tượng gốm Quan Âm trong bộ sưu tập tượng Phật của anh Nguyễn Thanh Chương còn nhiều kiểu thức khác nhau, chẳng hạn mẫu tượng Quan Âm Tống tử (H. 6), cao 45cm. Đây cũng là hình tượng quen thuộc trong tâm thức người Việt, nhất là những người hiếm muộn con cái đến chùa dâng lễ cầu tự. Tượng Quan Âm Tống tử thờ trong chùa Việt Nam thường có dáng ngồi uy nghi, khuôn mặt phúc hậu với nụ cười từ ái, hai tay bồng hài nhi giữa lòng, thì tượng này lại có dáng đứng, mặt nhìn hơi chếch về phải, đôi mắt mở to như thấu hiểu hết nỗi lòng nhân thế, tay trái bồng hài nhi. Đây là tượng trang trí trong gia đình nên nghệ nhân chế tác không theo khuôn thức tượng thờ trong chùa mà mạnh dạn đảo lộn luật cân xứng trong điêu khắc hàn lâm, thay vì “dưới phình trên tóp” thì ngược lại. Một điểm quan trọng hơn là mẫu tượng này đã kết hợp hài hòa màu men (xanh đồng, đỏ, trắng đục) và kỹ thuật khắc chìm (hoa văn trên áo choàng) đặc trưng của gốm Biên Hòa. Có thể nói đây là những tác phẩm tiêu biểu về dòng gốm trang trí trong nhà của trường phái gốm Biên Hòa, một trường phái vốn nổi tiếng một thời mà giờ đây hầu như bị quên lãng…

LÊ KÝ THƯƠNG

(Doan nhân Sài Gòn cuối tuần, 22-6-2007)